نگاهی اجمالی به سوزن‌دوزی بلوچ

به گزارش هاتف سیستان و بلوچستان،از مکان و موقعیت جغرافیای منطقه بلوچستان همه گفته‌اند و حرف تازه‌ای برای گفتن نیست.
اما از دوخت و هنر هر چه بگویم قطره‌ای از دریاست. مثل اقیانوس که در دو کلمه آب و موج خلاصه می‌شود، تمامی هنر زنان بلوچ هم در دو کلمه سوزن۱ و نخ۲ خلاصه می‌شود.
دختران و زنان بلوچ در حصار تعصبات خاص قومی و قبیله‌ای هستند که هنوز هم در کنار آن زندگی می‌کنند و مردان‌شان به این تعصبات می‌بالند.
زنان در کنار این تعصبات، شخصیت و موجودیت خود را با دوختن به اثبات رسانده‌اند. دختران و زنان بلوچ احساسات وجودی خود را در دستان خود با سوزن و نخ و تکه‌ای پارچه۳ به تمام مردم می‌رسانند. حس وجودی زن بلوچ در رنگ‌ها و دوخت‌ها خلاصه نمی‌شود بلکه با کنار هم قرار دادن دوخت‌ها حرف‌ها دارد. سخن از دلتنگی‌ها، خستگی‌ها، آزادی‌های نداشته، محرومیت‌های….
زمانی که دوخت‌ها به ترتیب در کنار هم قرار می‌گیرند، با نظم خاص و اشکال هندسی، زیبایی‌هایی را می‌آفرینند که چشم همگان را خیره می‌کند.
روزانه اگر در کوچه و بازار بنگیرید آن قدر چشم‌تان به این لباس‌ها می‌افتد که برای‌تان عادی می‌شود اما در عمق هر کدام، دست‌هایی برای هنرآفرینی تلاش کرده و با کمترین امکانات یعنی سوزن و نخ و پارچه، با قدرت تخیل و پردازشِ ذهن، آن را آفریده است.
در هنر سوزن‌دوزی بلوچی، هیچ نقشه‌ای بر کاغذ کشیده نمی‌شود بلکه تمام نقوش سینه به سینه از مادران به صورت یادگار به دختران سپرده می‌شود و این کار به همین منوال ادامه دارد.
سوزن‌دوزی بلوچی یکی از بهترین نمونه صنایع دستی است که مواد اولیه آن(سوزن، نخ و پارچه)، بسیار ساده و ارزان قیمت  است اما محصول تولید شده به وسیله دستان توانمند زنان و دختران بلوچ، بسیار فاخر و گرانبهاست.
با وجود کاهش تعداد بانوان بلوچ که به این کار مبادرت می‌ورزند ولی هنوز هم هستند کسانی که به این وسیله هم لباس خودشان را تولید می‌کنند وهم با فروش آن کمک شایانی به خانواده می‌کنند.
در محصولات سوزن‌دوزی، هیچ مبنای خاصی برای تولید وجود ندارد و به همین دلیل با وجود ارزش بالا و ِوزانت هنر، هم‌چنان گمشده‌ای است در میان هنرهای ایرانی.
این محصول بیشتر توسط افرادی که نیاز اقتصادی دارند تولید و به بازار عرضه می‌گردد و در این میان سود چندانی به دوزنده تعلق نمی‌گیرد و با وجود قیمت بالای آن، سود کافی نصیب دوزنده نمی‌شود. مشقت بیش از حد این کار باعث می‌شود که دوزنده پس از مدتی به علت کمردرد و ضعف شدید در بینایی از کار افتاده شود و متأسفانه هیچ بیمه‌ای پشتیبان دوزنده نیست.
____________________________________________
در منطقه بلوچستان کاربرد اصلی سوزن‌دوزی برای لباس سنتی زنان بلوچ است. اما در کنار آن تولیدات، برای لباس مردانه و انواع کوسن و رومیزی و روتختی نیز استفاده می‌شود اما به علت این که کار بسیار پر زحمت و سختی است و قیمت تمام شده نیز بسیار زیاد است، فقط یک قشر خاص و مرفه قادر به تهیه آن هستند و این هنر و نوع آن در خلوت و محصور مانده است.
با توجه به این که این استان در منطقه جنوب شرقی کشور قرار داشته و مرز مشترکی با پاکستان و افغانستان دارد، انواع دوخت و لباس و… دوخته شده توسط دست زنان بلوچ در کشورهای همسایه نیز مشاهده می‌شود.
در ده‌های گذشته و با توجه به جنگ افغانستان و ورود مهاجران افغان، بسیاری از زنان افغان مبادرت به دوخت کرده تا بتوانند از این راه امرار معاش کنند متأسفانه این مسأله، اصالت دوخت را به خطر انداخته است.
در چند دهه پیش تمامی دوخت‌های بلوچ چه از نظر رنگ و چه نوع دوخت، فلسفه و چیدمان خود را داشت. اما پس از ورود مهاجران کم کم از کیفیت کار کاسته شده تا جایی که فقط ۱۰ درصد از محصولات تولیدی دارای کیفیت متوسط و یا رو به بالا می‌باشد. به عنوان مثال به برخی از اشکال بارز در دوخت‌های رایج بازار اشاره می‌کنیم.
در دوخت لباس که شامل پیش‌سینه و سردست و دم‌پا و جیب است و به نام «زی آستین» شناخته شده دوخت مخصوصی در لبه‌های کار، زده می‌شود به نام(سر زی) که دیگر اغلب کارهای امروزی از این دوخت استفاده نمی‌شود و به جای آن از چند لایه نخ که به هم تابیده شده استفاده می‌کنند.
این دوخت سرزی در لبه‌های زی آستین، باعث پایداری بیشتر در دوخت و لبه‌های لباس شده که هم اکنون کمتر کسی به آن توجه می‌کند.
مورد دیگر دوخت جداگانه‌ای در لبه‌های دو طرف پیش سینه که به «تو دلی» معروف بود و در اکثر موارد از پارچه بنفش تیره و یا مشکی استفاده می‌شد و روی آن با کوک‌های بسیار ظریف نقش‌اندازی می‌شد که این دوخت اصیل در حال زوال است و هم‌اکنون کمتر آن را رعایت می‌کنند.
دوزنده هم به علت ناآگاهی و هم دست‌مزد پایین سعی می‌کند از دوخت‌ها کم کرده تا این نابرابری را جبران کند. در صورتی که این کار باعث تخریب و از هم پاشیدگی اصالت دوخت می‌شود. اگر چه هنوز دوزندگان ماهری هستند که در نواحی مختلف بلوچستان با حفظ اصالت‌ها به کار مشغول هستند.