قیچک، با طعم سیستان و بلوچستان
موسیقی مقامی و آوازی سیستان و بلوچستان تنها با ساز قیچک شناخته میشود. سازی که نغمه های حماسی و عاشقانه‌اش
یادآور پیچش باد در لای گز، تنها نماد استواری کویر سیستان است. قیچک علاوه بر سیستان و بلوچستان در برخی استانهای
پاکستان و افغانستان نیز نواخته و اغلب قیچکهای بلوچستان در پاکستان ساخته میشود. به طور کلی در استان سیستان و بلوچستان دو نوع قیچک وجود دارد. قیچک سیستانی و قیچک بلوچستانی. به مرور زمان و با انتقال قیچک به پایتخت و مراکز مهم موسیقی ایران، تزئینات مردم محلی روی ساز ازقبیل آینه کاری، حذف شد. همچنین تغییراتی در ساخت و اندازه ساز جهت صدادهی بیشتر برای ردیف دستگاهی موسیقی ملی به وجود آمد.
ویژگیهای ظاهری قیچک سیستانی:
قیچک سیستانی از نظر ویژگیهای ظاهری و تکنیکهای اجزایی تا حدودی به قیچک بلوچی شباهت دارد اما ساختمان و تکنیکهای اجرایی آن ساده تر و آسانتر از قیچک بلوچی است. با فراموش شدن تدریجی رباب، قیچک تنها ساز زهی منطقه سیستان و مهمترین ساز در همراهی آوازها و ترانه های سیستانی است. این ساز از قیچک بلوچی بلندتر و لاغرتر است.
کاسه آن مانند قیچک بلوچی دو قسمتی است و دو قسمت کاسه از داخل با هم مرتبط هستند. روی دهانه قسمت پایینی کاسه کوچک پوست کشیده میشود و خرک در نقطه معینی به صورت مورب روی پوست قرار میگیرد. قسمت بالایی از قسمت پایینی بزرگتر و حجیمتر است. روی دهانه قسمت بالایی کاسه یک صفحه چوبی مشبک قرار دارد که طرفین آن باز است. کاسه قیچک سیستانی یکپارچه است و بطور کلی بدنه اصلی آن، یعنی کاسه دو قسمتی، دسته، جعبه کوک و سرتاج یکپارچه ساخته میشود. دسته این ساز کوتاه و نسبتا کلفت است و در انتهای آن جعبه کوک قرار دارد. طول جعبه کوک معمولا از طول دسته بیشتر است. کشیدگی تاج قیچک سیستانی کمتر از تاج قیچک بلوچی است.
ویژگیهای ظاهری قیچک بلوچستانی :
بلوچستان را می توان از نظر فرهنگی به دو ناحیه تقسیم کرد:
سَرحد زمین و مَکران. سرحد زمین، در برگیرنده شهرها یی چون زاهدان، خاش، نصرت آباد، میرجاوه و بخشی از سیستان است و منطقه مکران در واقع از سراوان به سمت جنوب تا دریای عمان، یعنی بخش مر زی و جنوبی بلوچستان را شامل می شود. موسیقی دو ناحیه نیز تاحدی با هم متفاوت است. آواز لیکو مهمترین آواز سرحد زمین است که در مناطق مختلف تفاوت دارد .در منطقه مکران آواز ذهبروک مترادف با آواز لیکو است. پراکندگی و مرکز اصلی قیچک بلوچی در تمامی مناطق شهری استان جز سیستان می باشد. واژه سرود ظاهرا تحر یف شده ی سروز، همان سازی که در بلوچستان پا کستان به آن ساروز می گو یند و در زبان فارسی به قیچک یا غژک معروف است.
معمولا موسیقی اصلی بلوچ تنها با قیچک و تمبور اجرا میشده است.
قیچک بلوچی به دو نوع نسبتا متفاوت تقسیم می شود:
گونه اول، قیچکهای متداول در منطقه سرحدی شمالی بلوچستان و د یگری قیچکهای را یج در منطقه مکران است.
تفاوت این دوگونه بیشتر در تعداد سیم های اصلی و فرعی، و کوک و تاحدودی در شیوه نوازندگی و محتوای مقام هاست. کاسه ساز نسبتا حجیم و دو قسمتی است و دو فرو رفتگی در دو طرف آن وجود دارد. این فرورفتگیها در سطح جلویی کاسه ساز به هم می پیوندند و آن را از سمت جلو به دو قسمت تقسیم مینمایند. دو قسمت کاسه از داخل به هم متصل هستند و قسمت پایینی
آن کوچکتر و کمحجمتر از قسمت بالایی است و روی آن با پوست پوشیده شده است. قسمت بالایی کاسه را دو صفحه
مشبک چوبی پوشانده است. این صفحه ها فقط قسمت میانی کاسه بزرگ را میپوشانند و قسمتهای جانبی دهانه کاسه
بزرگ باز هستند. دسته های کوتاه و نسبتا ضخیم دارد. تاج قیچک تکه چوبی نسبتا پهن و ضخیم است و طوری به سمت پشت
قیچک کشیده شده که انتهای خمیده تاج تقریبا در راستای سطح پشتی کاسه قرار میگیرد. وجود تاج علاوه بر زیبایی و
احتمالا تاثیر در صدا دهندگی با تکیه بر سینه نوازنده باعث ثبات ساز در دست اجرا کننده میشود.