گاندو که از جمله راه‌های جذب گردشگر در بلوچستان محسوب می‌شود؛ نوعی کروکودیل بومی شبه‌قاره هند و مناطق اطراف هست که در کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می‌کند. گاندو تنها کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگترین خزنده این ۲ کشور است.
انگلیسی زبان‌ها این تمساح مردابی را ماگر (Mugger) می‌نامند که آن را از هندی‌ها به عاریت گرفته‌اند. در زبان هندی، ماگار(magar) به معنای هیولای آبی است اما بومی‌های منطقه برای این خزنده بزرگ نام گاندو (Gandu) را انتخاب کرده‌اند.
جالب است بدانید گاندو یکی از نمونه‌های نادر تمساح در دنیا بوده و دارای پوزه‌ای کوتاه‌تر از سایر هم‌نوعانش است. وجود این نمونه نادر در ایران می تواند فرصت ارزشمندی در جهت جذب گردشگر و حیات وحش ایران باشد.
مدیریت حفاظت از این گونه نادر از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌بایست بسترهای مناسبی برای بهره‌برداری پایدار آن در ایران را ایجاد کرد.
گاندو یکی از نمونه‌های نادر تمساح در دنیا بوده و دارای پوزه‌ای کوتاه‌تر از سایر هم‌نوعانش است. وجود این نمونه نادر در ایران می‌تواند فرصت ارزشمندی در جهت جذب گردشگر و حیات وحش ایران باشدهمچنین توانمندسازی جوامع محلی و ملی شامل انجام برنامه‌های آموزشی، آگاه سازی و تبادل اطلاعات در این خصوص می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد تا بتوان با کاهش آسیب‌های ممکنه از سوی این حیوان، از این فرصت برای توسعه اکوتوریسم و بهره‌برداری گردشگری استفاده کرد.
پرورش «گاندو» در چابهار و نقاط مختلف جنوب سیستان وبلوچستان ظرفیتی مهم در جهت ایجاد اشتغال، کسب درآمد برای روستاییان و رونق گردشگری در منطقه آزاد، روستاهای مسیر رودخانه باهوکلات، سرباز، راسک، قصرقند، نیکشهر و دشتیاری است.
وجود گونه ارزشمند تمساح پوزه کوتاه در جنوب سیستان و بلوچستان بویژه رودخانه‌های سرباز و باهوکلات منطقه‌ای در محدوده باهوکلات دشتیاری در سال ۱۳۴۹ با نام منطقه حفاظت شده باهوکلات ثبت و در سال ۱۳۶۱ به منطقه حفاظت شده «گاندو» تغییر نام داده شد.
علاوه‌بر این در روستای ریکوکش در منطقه باهوکلات نزدیکی روستای درگس دشتیاری مسیر راسک به چابهار سایت پرورش «گاند» و همچنین در کنار این روستا زیستگاه طبیعی این گونه قرار دارد و به تازگی در منطقه آزادچابهار سایت جدید پرورش تمساح نیز آغاز شده است.
باهوکلات زیستگاه منحصر بفرد گاندو
منطقه حفاظت شده گاندو با وسعت ۴۶۵ هزار و ۱۸۱ هکتار در منتهی الیه جنوب شرق سیستان و بلوچستان و در محدوده شهرستان‌های دشتیاری، چابهار و سرباز قرار دارد و رودخانه مهم و فصلی باهوکلات از پایین دست سد پیشین نیز در این بخش واقع شده است.
باهوکلات جاذبه‌های اکوتوریستی زیادی دارد و وجود دیواره‌های بلند و زیبا در سواحل دریای عمان، جنگل‌های زیبای حرا، چش و کهیر، تمساح پوزه کوتاه ایرانی و آب و هوای مطبوع در زمستان، معماری خاص منطقه و تولید انواع میوه‌های گرمسیری مثل انبه، موز و عبور جاده ارتباطی چابهار- ایرانشهر در کنار رودخانه سرباز از جذابیت‌های اکوتوریستی این منطقه است.
این منطقه حفاظت شده دارای اقلیم خشک و گرم است و گونه‌های مهم گیاهی نظیر جنگل‌های حرا، چش و میوه‌های گرمسیری به صورت دست کاشت و گونه‌های مهم جانوری مانند گاندو، خرس سیاه، کاراکال، جبیر، سنجاب بلوچی و لاکپشت‌های سبز در آن زیست می‌کنند.
براساس بررسی‌های انجام شده ۱۹۲ گونه پرنده، ۲۸ گونه پستاندار، ۷۱ گونه خزنده و ۱۵۰ گونه گیاهی در محدوده منطقه حفاظت شده گاندو باهوکلات از توابع شهرستان تازه تاسیس دشتیاری زیست می‌کنند.
سیمای منطقه حفاظت‌شده گاندو در یک طبقه بندی کلی دربرگیرنده رودخانه‌ها، آبگیرهای محل زیست تمساح تالابی، اراضی ساحلی مجاور دریای عمان، رویشگاه جنگل‌های حرا و زیستگاه زادآوری بسیاری از پرندگان، وجود کوه‌ها و ارتفاعات واقع در شمال، شمال شرق و شرق منطقه و همچنین اراضی پست مرکز و جنوب منطقه (دشت باهوکلات) است.
بررسی‌های انجام شده ۱۹۲ گونه پرنده، ۲۸ گونه پستاندار، ۷۱ گونه خزنده و ۱۵۰ گونه گیاهی در محدوده منطقه حفاظت شده گاندو باهوکلات از توابع شهرستان تازه تاسیس دشتیاری زیست می‌کنندباهوکلات منطقه‌ای است هموار با دامنه ارتفاعی تا ۹۰۰ متر، نواحی مرتفع با وسعتی اندک در شمال قرار گرفته و از جنوب به خور گواتر و حور باهو و مرز کشور پاکستان متصل است.
رودخانه‌های سرباز و باهوکلات در منطقه حفاظت شده گاندو جریان دارند و متوسط دما و بارندگی سالانه ۲۷ درجه سانتی‌گراد و ۱۳۷ میلی‌متر گزارش شده است.
«گاندو» تنها تمساحی است که به طور طبیعی در ایران زندگی می‌کند و همین ویژگی آن را به حیوانی محبوب در بین گردشگران تبدیل کرده است. این حیوان همزیستی مسالمت آمیزی با مردم منطقه دارد و هر سال تعداد زیادی گردشگر را به این منطقه جذب می‌کند.
دیدن این حیوان خاص و کمیاب یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه آزاد چابهار محسوب می‌شود و راحت‌ترین و کم زحمت‌ترین راه ملاقات با این خزنده خجالتی، رفتن به « برکه تمساح » است. برکه تمساح در واقع استخری با چند سر گاندو حفاظت شده است. اینجا بی‌خطر و با هیجان می‌توان تمساح پوزه کوتاه ایرانی را از نزدیک دید.
راه دیگر برای دیدن گاندوها رفتن به منطقه حفاظت شده باهوکلات است. باهوکلات زیستگاه اصلی گاندو هست اما احتمال کمی وجود دارد که بتوان آن را در دل طبیعت دید.
با این حال، پارک تحقیقاتی «ریکوکش» که به همت سازمان حفاظت محیط زیست احداث شده، از این جانور کمیاب محافظت می‌کند. در این پارک، هم تمساح‌های بالغ را خواهید دید هم گاندوهای جوان و نوجوان را؛ پارک تحقیقاتی ریکوکش در سال ۱۳۸۹ به منظور حفاظت از گاندوها در مقابل تهدیدات خشکسالی در وسعتی برابر با ۱۰ هکتار تاسیس شد و هم اینک تمساح های پوزه کوتاه در این ایستگاه زندگی می‌کنند.
هر جا که گاندو باشد آب فراوان است
«گاندوها» با حفر کانال‌هایی که چندین متر عمق داشته و طول آنها تا ۱۵ متر می‌رسد، هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کنند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کنند.
به همین دلیل بلوچ‌ها علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که “هر جا گاندو باشد آب فراوان است” به خاطر همین باور قلبی، آنان تمام تلاش خود را برای مراقبت و بقای این حیوان بکار می‌گیرند.
«گاندو» گونه ارزشمند و گردشگرپسند بلوچستان
رییس اداره حفاظت محیط زیست چابهار و دشتیاری در گفت‌وگو با خبرنگار هاتف سیستان و بلوچستان اظهارداشت: منطقه حفاظت شده «گاندو» باهوکلات از ویژگی و سیمای عمومی منطقه شامل وضعیت توپوگرافی، چشم انداز، پوشش گیاهی و گونه‌های شاخص گیاهی، وضعیت عمومی حیات وحش و گونه‌های شاخص جانوری برخوردار است و به دلیل وجود «گاندو» در سراسر ماه‌های سال شاهد حضور گردشگران و علاقه‌مندان به این گونه هستیم.
اشرفعلی حسینی افزود: ۵۱۵ گونه پرنده در سراسر ایران شناسایی شده که براساس بررسی‌ها ۱۹۲ گونه پرنده متعلق به ۵۲ خانواده و ۱۲۳ جنس در محدوده منطقه حفاظت شده گاندو باهوکلات این شهرستان زیست می کنند.
وی بیان کرد: در این محدوده نزدیک به ۱۳۱ آبادی و روستا وجود دارد و گونه شاخص منطقه و ایران «تمساح پوزه کوتاه» معروف به گاندو است که در این محدوده زیست می‌کند.
رییس اداره حفاظت محیط زیست چابهار و دشتیاری ادامه داد: در منطقه حفاظت شده «گاندو» ۱۵۰ گونه گیاهی متعلق به ۴۹ خانواده شناسایی شده که از این میان، خانواده Gramineae بالاترین درصد فراوانی جنس و گونه را نسبت به سایر خانواده‌ها داراست.
وی تصریح کرد: از ۱۶۰ گونه پستاندار موجود در ایران ۲۸ گونه متعلق به ۶ راسته و پنج خانواده در منطقه حفاظت شده گاندو زیست می‌کنند.
در منطقه حفاظت شده «گاندو» ۱۵۰ گونه گیاهی متعلق به ۴۹ خانواده شناسایی شده که از این میان، خانواده Gramineae بالاترین درصد فراوانی جنس و گونه را نسبت به سایر خانواده‌ها داراستحسینی گفت: از مجموع ۲۰۹ گونه خزندگان شناسایی شده در ایران ۷۱ گونه متعلق به ۴۲ جنس و ۱۳ خانواده در محدوده منطقه حفاظت شده گاندو شناسایی شده‌اند.
وی با بیان اینکه از مجموع ۱۷ گونه دوزیست ایران تعداد چهار گونه در باهوکلات زیست می‌کنند افزود: علاوه‌بر اینها منطقه حفاظت شده گاندو با دارا بودن رودخانه‌های مهمی چون سرباز و باهوکلات، دارای ۱۲ گونه ماهی از پنج خانواده و ۱۰ راسته در آبهای داخلی است.
زیست ۴۰۰ سر «گاندو» در باهوکلات
رئیس اداره حفاظت محیط زیست چابهار گفت:حدود ۴۰۰ سر «گاندو» طبق آخرین سرشماری در منطقه حفاظت شده باهوکلات دشتیاری زیست می‌کنند.
وی با اشاره به تنوع زیستی باهوکلات اظهارداشت: رودخانه سرباز و منطقه حفاظت شده باهوکلات تنها زیستگاه بزرگ تمساح پوزه کوتاه در کشور است.
حسینی بیان کرد: باهوکلات منطقه حفاظت شده از روستای فیروزآباد سرباز آغاز و در مسیر رودخانه سرباز تا برکه کلانی در هور باهو و نزدیکی دریای عمان (سواحل مکران) ختم می‌شود.
وی خشکسالی و تخریب زیستگاه را از تهدیدهای مهم تمساح پوزه کوتاه ایرانی در منطقه ذکر کرد.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست چابهار ادامه داد: منطقه حفاظت شده باهوکلات چابهار زیستگاه انواع گونه‌های جانوری، گیاهی، پرندگان و رویشگاه اصلی جنگل‌های حرا است.
وی بیان کرد: مردم منطقه جنوب سیستان و بلوچستان علاقه خاصی به گونه‌های جانوری بویژه گاندو دارند که این امر سبب افزایش جمعیت آنها شده است.
حسینی ادامه داد: مرکز تحقیقات تمساح چابهار در زمینی به وسعت ۱۰ هکتار احداث شده که دارای ۲ استخر خاکی بزرگ به ابعاد ۵۰ در ۱۰۰ متر جهت نگهداری و مراقبت تمساح‌های بالغ و نیز محوطه نگهداری نوزادان تمساح و تمساح‌های جوان است.
مردم منطقه جنوب سیستان و بلوچستان علاقه خاصی به گونه‌های جانوری بویژه گاندو دارند که این امر سبب افزایش جمعیت آنها شده است
وی افزود: در محوطه این مرکز گیاهان بومی و سازگار با اکوسیستم منطقه کاشته شده و هم‌اینک پوشش گیاهی متراکم و مناسبی برای زندگی و زاد و ولد تمساح‌ها ایجاد شده است.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست چابهار بیان کرد: ایستگاه ریکوکش چابهار در حوالی روستای درگس واقع در ۳۰ کیلومتری محور ارتباطی جکیگور – چابهار در حریم رودخانه سرباز با هدف تحقیقات و تکثیر و پرورش تمساح پوزه کوتاه مردابی در شرایط اسارت در سال ۱۳۸۹ راه‌اندازی شده است.
وی گفت: در طبیعت به دلیل مخاطرات زیاد به طور معمول کمتر از ۲ درصد تخم‌های تمساح پوزه کوتاه به مرحله بلوغ می‌رسند و با توجه به قرار گرفتن این گونه در معرض خطر انقراض، تکثیر و مراقبت از تخم‌های تمساح در اسارت و رهاسازی تمساح‌ها پس از گذراندن دوران آسیب‌پذیری و رسیدن به بلوغ در طبیعت می‌تواند یکی از روش‌های موثر در حفظ نسل این گونه ارزشمند به شمار رود.
حسینی تصریح کرد: پرورش و نگهداری «گاندو»به دلیل کمیاب بودن آن در ایران یکی از بهترین روش‌ها برای جذب گردشگر و ایجاد اشتغال است که نمونه بارز آن یکی از اهالی محل به نام ملک‌دینار شجره در باهوکلات است که با هزینه شخصی خود خوراک برای این جانور تهیه می کند.
۲۰ سال همزیستی با «گاندو»
یکی از دوستداران طبیعت که با مراقبت خودجوش از «گاندوها» برای خود شغل ایجاد کرده در گفت‌وگو با خبرنگار هاتف سیستان و بلوچستان اظهارداشت: در روستای باهوکلات با هزینه شخصی و به عنوان همیار افتخاری محیط زیست به گاندوهای گرسنه خوراک می‌دهم تا کمکی برای افزایش جمعیت آنها باشد و این حیوانات مهربان برایم دعای خیر کنند.
ملک‌دینار شجره به عنوان تنها فردی که بدون هیچ ترسی به گاندوها نزدیک شده و از آنها مراقبت می‌کند، گفت: برخی مواقع حدود ۳۰ گاندو را با هزینه شخصی خود با وجود خشکسالی و مشکلات ناشی از آن، روزانه خوراک داده‌ام و باید عرض کنم گاندوها را دوست دارم و مراقبت می‌کنم و این کار را بدون حمایت سازمان محیط زیست و یا هر مسوول و مقام دیگری صرفا بخاطر رضای الله انجام می‌دهم.
وی ادامه داد: در برخی مواقع بیش‌از ۲۰ تا ۳۰ نفر مهمان را در بومگردی خود پذیرش، اقامت و پذیرایی کرده‌ام که بیشتر مهمانان از تهران و شیراز و استان‌های مختلف و از کشورهای خارجی فرانسه، گرجستان، ایتالیا و آلمان بودند.
این دوستدار طبیعت افزود: متولد ۱۳۳۲ و حدود ۷۰ سال سن دارم و بیش‌از ۲۰ سال است که با محیط زیست افتخاری و بدون هیچ چشم داشتی همکاری می‌کنم و هیچ‌گاه بخاطر بدقولی‌ها و حمایت نکردن‌ها دست از کار نکشیده‌ام و هم‌اینک حدود چهار سال است که با هزینه شخصی مسوولیت تامین خوراک گاندوها در محدوده باهوکلات را برعهده گرفته‌ام و از این کارم با وجود اینکه عده‌ای من را دیوانه خطاب می‌کنند اما لذت می‌برم و تا آخر عمر این کار خیر را انجام می دهم.
وی گفت: الان بعد از سالها که کارم با استقبال مردم و گردشگران مواجه شده اهالی روستا هم گاندوها و هم خودم را دوست دارند.
شجره ادامه داد: در ایام خشکسالی و برای زنده ماندن «گاندوها» با یک بیل مکانیکی گودالی ایجاد کردم تا همیشه پرآب باشد و در روزهای گرم سال و دمای بیش‌از ۵۰ درجه از گاندوها محافظ کرده‌ام.
این دوستدار «گاندوها» اظهارداشت: تنها خواسته‌ام حمایت‌های ویژه و بیمه و استخدام به عنوان محیط بان در محیط زیست در محدوده حفاظت شده گاندو باهوکلات است و برای این موضوع مدیران کل محیط زیست سیستان وبلوچستان قول‌های زیادی داده‌اند ولی عملی نشده و با وجود کمبود شدید نیرو این خواسته محقق نمی‌شود.
طرح سودآوری خانوارهای بلوچستان با پرورش گاندو در منزل
مدیر نخستین مزرعه پرورش گاندوی سیستان و بلوچستان واقع در منطقه آزادچابهار نیز در گفت‌وگو با خبرنگار هاتف سیستان و بلوچستان اظهارداشت: طرح پایلوتی در همین زمینه برای اشتغال زایی جوامع محلی در منطقه آزادچابهار در حال آماده شدن است که اگر پنج سر تمساح در اختیار هر یک از خانواده ها قرار بگیرد (که در این راستا نیازمند ۱۰ متر مربع فضا خواهند بود) با گذشت حدود یک سال و نیم می‌تواند ۷۵ میلیون تومان سودآوری برای خانواده ها به دنبال داشته باشد.
الهام آبتین افزود: راه اندازی نخستین سایت پرورش گاندوی کشور در چابهار هم اشتغال و هم افزایش گردشگر را به دنبال دارد و به نوعی می توان با این کار “گاندو، تمساح پوزه کوتاه ایرانی، تمساح مردابی یا تمساح تالابی، از جمله گونه های در معرض خطر کشورمان را نجات داد و به افزایش جمعیت آنها کمک کرد.
وی بیان کرد: این جاندار خونسرد که پروتئین بالایی برای گوشت آن توصیف می کنند، همچنین از چربی زیر پوست آن برای تهیه اقلام بهداشتی و آرایشی استفاده می شود و به دلیل شباهت های زیادی به مولکول های چربی انسانی، ترمیم کننده بسیار خوبی است، همچنین از خون و فرآورده‌های خونی آن برای بهبود بیماری هایی نظیر HIV استفاده می‌شود و خاصیتی کاملاً آنتی باکتریال دارد، موجودی کم مصرف و پر بازده است.”
وی گفت: علاوه‌بر تلاش برای حفظ جمعیت این گونه در منطقه که به عنوان یک گونه منحصر به فرد بلوچستان حائز اهمیت است، می‌توان در راستای توسعه گردشگری و جذب توریسم و همچنین اشتغالزایی جوامع محلی تاثیرگذار باشد.
مدیر مزرعه پرورش گاندو در چابهار ادامه داد: اگر قرار به انجام فعالیت صنعتی و اقتصادی باشد، نیازمند دستکم یک‌هزار سر تمساح و اضافه شدن سالانه حداقل ۵۰۰ نوزاد خواهیم بود.