هاتف سیستان و بلوچستان، هر گوشه از جهــان شــامل آنچنان حماســه هــا و جانفشــانی هایــی اســت کــه همگی سازنده ی تاریخی باشــکوه بــرای مردمــان خــود شده اند. تاریخــی کــه تمــام ملت های آن دســت بــه دســت هــم داده و افســانه وار آن را ساخته انــد. جای جای ایــن تاریــخ اسطوره هــای بزرگی را بــه وجــود آورده کــه در طــی قــرن هــا بــرای آینــدگان خــود اسوه و نمــاد افتخــار قلمــداد شــده انــد. همــه ی ایــن شــکوه و مایــه هــای غــرور کــه امــروز به دســت بشر رسیده است مدیون تــلاش هــای کســانی بــوده اســت که بــه هــر صورت ممکــن آن لحظــه هــا را ثبــت نمــوده اند و آنان نویسندگان تاریــخ بــوده انــد.
در ایــن میــان تاریــخ خــود را همــواره مدیــون شــعر میدانــد. در واقــع اولیــن راه بــشر بــرای ثبــت تاریــخ شــعر بــوده اســت. از گیلگمــش، رزم نامــه ی باســتانی ســومری کــه دیرینــه تریــن سروده ی جهــان محســوب مــی شــود و گل نبشــته هــای یافتــه شــده ی آن بــه هــزاره ی دوم پیــش از میــلاد در روزگار آشــور بانیپــال، پادشــاه آشــور مــی رســد تــا بــه لیشــتها کــه گرانســنگ تریــن و پــر دامنــه تریــن بخــش اوســتا نامــه ی مینــوی زرتشــت، و خشــور باســتانی ایــران اســت و حماســه هــای بازخوانــده بــه هومــر کــه هــزار و پانصــد ســال پــس از گیلگمــش در پیوســته آمــده اســت تــا رزم نامــه ی رامایانــا حماســه ی کهــن هنــدوان کــه بــر پایــه ی بــاز گفتــی، کمابیــش هــم روزگار بــا ایلیــاد و ادیســه سروده شــده اســت، همگــی نشــان مــی دهــد کــه شــعر از اولیــن راه هــای بــشر در ثبــت تاریــخ بــوده اســت.
شــعر رســالت هــای دیگــری نیــز داشــته اســت. در تعریفــی کوتــاه از شــعر بایــد گفــت، شــعر کلامــی اســت تنیــده ز دل کــه در آن بتــوان وزن یافــت. شــعر یکــی از کهــن تریــن گونــه هــای ادبــی و شــاخه ای از هــنر اســت.
در مــورد تاریــخ شــعر نمــی تــوان ســخنی قابــل اطمینــان گفــت امــا وجــود خنیاگــران در میــان ملــل از قدیمــی تریــن زمــان هــای ثبــت شــده تاریخــی در میــان آن هــا نشــان از قدمــت دیرینــه ی ایــن هــنر دارد کــه بــا وجــود تحریــف و اضافــات پیــش آمــده و حتــی گــم شــدن نــام خلــق کننــدگان آن هــا در طــول قــرن هــا بــاز هــم نشــان هایــی از آثــار منظــوم بــشر بــه نســل حــاضر بــه هــر صــورت رســیده اســت.
از قدیمــی تریــن آثــار منظــوم در جهــان مــی تــوان بــه وداهــای هنــدوان باســتان، گاتاهــای زرتشــت، حماســه ی گیلگمــش مهابهاراتــا و رامایانــا و… نــام بــرد کــه یــا شــاعران آنهــا ناشــناخته هســتند و یــا بــا احتمالــی ضعیــف بــه خاطــر وجــود نشــانه هایــی بــه افــرادی منتســب شــده انــد.
در شــعر فارســی نیــز اگــر بخواهیــم، بــه جســتجوی اولیــن شــاعران شــناخته شــده بپردازیــم بــه اواســط قــرن ســوم هجــری قمــری و اشــعار محمــد بــن وصیــف ســگزی دبیــر یعقــوب لیــث، بســام کــرد و محمــد بــن ملخد ســگزی مــی رســیم. شــعر در زبــان بلوچــی نیــز از قاعــده و چرخــه جهــان مســتثنی نبــوده اســت.
اولیــن رســاله ی شــعر در زبــان بلوچــی ثبــت صرف تاریــخ و وقایــع مهــم تاریخــی بلوچســتان بــه زبانــی حماســی بــود. نمــی تــوان ایــن مســئله را بــا یقیــن گفــت امــا از طبقــه بنــدی معــدود آثــار بجــا مانــده ایــن نتیجــه گرفتــه مــی شــود.
چــرا کــه بلوچــی نیــز ماننــد زبــان هــای همســایه خــود ایــن چرخــه را طــی کــرده اســت و سراینــده هــای اولیــن اشــعار بلوچــی مشــخص نیســتند. البتــه ایــن دوره در شــعر بلوچــی نســبت بــه زبــان هــای همســایه خــود بســیار بیشــتر طــول کشــید کــه از مهــم تریــن دلایــل آن در حاشــیه بــودن و نبــود قــدرت، عــدم وجــود شــیوه ی نوشــتاری تــا قــرن گذشــته و همچنیــن عــدم اهتــمام بــرای ثبــت نهایــی آن هــا بــوده اســت. مشــکلاتی کــه معــدود اشــعار بجــا مانــده بلوچــی دارنــد عــدم وجــود تاریــخ دقیــق سروده هــا و کــم و اضافــات بسیاریســت کــه در طــی قــرن هــا شــامل آن هــا شــده اســت.
در طــی پژوهــش هــای انجــام شــده در ســال هــای اخیــر تــا حــدودی ایــن دو مشــکل اصلی بــر طــرف شــده اســت. امــا مهــم تریــن مســئله اشــعار ایــن دوره کــه در تاریــخ ادبیــات بلوچــی بــه نــام «اهــدی دور» شــناخته مــی شــود ایــن اســت کــه سراینــده هــای ایــن اشــعار مشــخص نیســتند کــه حــل ایــن مشــکل از دو مســئله قبــل ســخت تــر اســت و تــا بــه امــروز نیــز گنــگ و مبهــم باقــی مانــده اســت.
البتــه در سروده هــای نامــه گونــه منتســب بــه هانــی و شــی مریــد یــا مفاخــره هــای چاکــر و گوهــرام مــی تــوان حــدس زد کــه شــاعران ایــن منظومــه هــا خــود آنــان بــوده انــد، امــا بــه طــور یقیــن نمــی تــوان ایــن نظریــه را تاییــد کــرد. بــا مطالعــه در یکــی از اشــعار حماســی آن دوران بــه نــام حماســه «رنــد و لاشــار» و در بیــت آخــر ایــن اثــر متوجــه تخلصــی بــه نــام شــولان مــی شــویم کــه بــه مــا یکــی از اولیــن شــعرای شــناخته شــده ی بلوچــی گــوی را معرفــی مــی کنــد:
شولان کسهان کوتاه کن
شاهین کردگارء یات کن
حماســه رنــد و لاشــار از نظــر موضــوع حماســه ای پهلوانــی و از نظــر قدمــت حماســه ای تاریخــی اســت. قدمــت ایــن منظومــه بــه پنــج قــرن پیــش بــاز مــی گــردد، امــا بــه علــت عــدم نوشــن و ثبــت آن در طــول زمــان دچــار تغییــرات و کاســتی هــا و فزونــی هایــی شــده اســت.
ایــن منظومــه دارای روایــت هــای گوناگونــی اســت کــه از میــان ایــن روایــت هــا دو روایــت بیشــتر مشــهور اســت کــه دارای اختــلاف محتوایــی و ســاختاری آشــکاری نیــز هســتند. روایــت اول روایــت مــردم شــمالی و شرقــی بلوچســتان اســت کــه کــم و بیــش ۳۰۰ بند(مــصراع) آن در دســترس اســت و بــه گویــش بلوچــی شرقــی سروده شــده اســت.
بخــش هایــی از ایــن منظومــه (هــمان حدود ۳۰۰ مصراع) توســط محقق انگلیســی لانــگ ورث دیمــز در قــرن نوزدهم جمــع آوری و به همــراه منظومــه هــای دیگــری تحــت عنــوان کتابــی بــه نــام «اشــعار عامیانــه مــردم بلــوچ» بــه چــاپ رســیده اســت.
روایــت دوم از ایــن حماســه روایــت مــردم مکــران و جنــوب بلوچســتان اســت. ایــن روایــت نســبت بــه روایــت هــای دیگــر دارای ارزش ادبــی و تعــداد مــصراع هــای خیلــی بیشــتر (۸۰۶مــصراع) اســت و همــواره مــورد اســتفاده خنیاگــران و نقــالان بــوده اســت و از نظــر تحریــف مــی تــوان ادعــا نمــود کــه کمــتر مــورد تحریــف و فزونــی واقــع شــده اســت چــرا کــه در روایــت هــای پهلوانــان مختلــف از آن، از نظــر محتوایــی اختــلاف چندانــی وجــود نــدارد.
قالــب ایــن منظومــه حماســی قالــب ســنتی بلوچــی اســت کــه بــه آن «شــر» مــی گوینــد. ایــن قالــب شــعری در فارســی رایــج نبــوده اســت و بــه صورتــی اســت کــه در آن دو یــا بیشــتر مــصراع هــم وزن و هــم قافیــه پشــت سر هــم قــرار مــی گیرنــد و ســپس بــه همیــن ترتیــب مــصراع هــای هــم قافیــه دیگــر پشــت سر آن هــا مــی آینــد.
بــه مــصراع در بلوچــی بنــد مــی گوینــد و بــه شــکل ســتونی و پشــت سرهــم مــی آینــد. در ابتــدای ایــن منظومــه بلنــد (روایــت جنــوب بلوچســتان) مــی بینیــم کــه شــاعر شــخصی بــه نــام هوتــی را خطــاب قــرار مــی دهــد:
هــوتــی بــــیــــل مـــنـــی شــاهیــگیـــں
گـپــتـــــار اَنـــت مــنـــی ڈاھـیـــگیـــں
ترجمه: «ای هـوتـی دوســـت گــرامـــی مــن این سخنان من سخنانی آگاه کننده هستند»
بــه عقیــده برخــی محققیــن ایــن شــخص مــی توانــد خنیاگــر یــا پهلوانــی باشــد کــه شــاعر از او درخواســت مــی کنــد شــعر و گفتــار او را بــه گــوش مــردم برســاند. همچنیــن مــی توانــد دوســتی در منطقــه ای دور از محــل زندگــی شــاعر باشــد کــه منظومــه را بــرای او پیشــکش کــرده یــا اخبــار منطقــه خویــش را بــه ایــن صــورت بــه اطلاعــش رســانده اســت.
چــرا کــه در ادامــه آمــده اســت:
زیــر ئـــے گــر مــنــی دزھـتّاں
اکــرار اںّت مــنــی نــوھتّاں
بـکــشـان ات کباه گوں برّاں
جـنـگء چـاکـرءَ گوں ھرّاں
ترجمه: اگـر نوشـته های من را بخاطـر بسپـاری سـوگـنـد بـه ریـش هـای مـردانـه ام قبـا و دستـاری شاهانه تقدیمت می کنم داستان جنگ چاکر و شتر بچه های گوهر.
از طــرز روایــی بــودن داســتان مشــخص اســت کــه شــخص ســومی کــه پیشــه ی شــاعری داشــته ایــن منظومــه را سروده اســت. قضــاوت هایــی کــه در ابیاتــی از منظومــه بــه چشــم مــی خورنــد نیــز گــواه بــر ایــن موضــوع هســتند. بــه عنــوان مثــال بــا توجــه بــه ابیــات زیــر خواننــده متوجــه مــی شــود کــه نویســنده اثــر نقــدی دلســوزانه از پیامدهــای ایــن رخــداد دارد:
گوھر آس گرات گوں ھرّاں
گار بات ماں گرءُ آپــدرّاں
راج ئی داتگ اَت گپچرّاں
لاشار گوں ملوکیں رنداں
ترجمه: الهی گوهـر با آشوب هایی که به پا کرد آتش بگیـرد! و در کوه های سخت گذر و دره های ژرف گرفتار گردد! (چون کـه) قــوم و قـبــیلـه را بـه آتـش کشیــد قبــیــلـه لاشـــار بــا رنــد هـــای نــژاده.
اشــعاری ماننــد حماســه ی فتــح دهلــی یــا منظومــه ی عاشــقانه هانــی و شــی مریــد و همچنیــن مفاخره هــای چاکــر و گوهــرام کــه بــه قطعیــت نمــی تــوان در مــورد سراینــده ی آن هــا ســخن گفــت.
حتــی در نامــه هــای عاشــقانه شــی مریــد و هانــی و مفاخــره هــای چاکــر و گوهــرام مــی تــوان ایــن شــک را مطــرح نمــود کــه ایــن اشــعار سروده هــای خــود همیــن اشــخاص بــوده انــد امــا از حــد شــک نمــی شــود فراتــر رفــت و ســندی محکــم بــرای اثبــات این ادعاهــا وجــود نــدارد.
امــا در مــورد حماســه هایــی ماننــد حماســه ی رنــد و لاشــار یــا فتــح دهلــی حتــما شــخص ســومی کــه خــود در داســتان نقشــی نــدارد ایــن اشــعار را سروده اســت.
در مــورد تاریــخ تولــد و مــرگ شــولان هیــچ ســند دقیقــی وجــود نــدارد. امــا از درون شــعر منتســب بــه او مــی تــوان حــدس هایــی قــوی زد. بــا توجــه بــه طــرز بیــان شــعر مــی تــوان گفــت شــولان هــم عهــد داســتان و قهرمانــان آن یعنــی در محــدوده قــرن شــانزدهم میــلادی بــوده اســت.
چــرا کــه در برخــی ابیــات آن، از جملــه تکه ای کــه در بالا آورده شــد، بــا زبانــی افســوس وار آثــار و پیامدهــای زیــان بــار بوجــود آمــده از جنــگ خانمــان ســوز میــان دو قبیلــه قدرتمنــد رنــد و لاشــار را طــوری نقــل مــی کند کــه انــگار خــود همــه ی ایــن وقایــع را بــه چشــم دیــده اســت. در جــای جــای ایــن منظومــه مگــر جاهایــی کــه چاشــنی هایــی اغــراق آمیــز(از ویژگــی هــای منظومــه هــای حماســی) بــه توصیفــات اضافــه کــرده اســت ایــن ویژگــی در زبــان شــاعر وجــود دارد.
در جایــی شــاعر آنچنــان بــه توصیــف شــخصیت میرچاکــر، یکــی از قهرمانــان داســتان خــود مــی پــردازد کــه نوعــی یقیــن در گفتــه هایــش مشــهود اســت:
اِے مـرد چاکـرءِ شـیـھـک اِنت
رندء زھم جنوکیں سالوک اِنت
راج ء پلّو ءِ داروک اِنت
ھپت پشتء بلوچءَ ھان اِنت
گــمــراہ ءُ دلیر ءُ جـــوان اِنت
اســپــاں بے لگـام ء تـاچ اِیت
ترجمه: ایـن مـرد چــاکـر پـسـر شـیـــهـک است شـمـشیــر زن و رهبر دلیـر قبیلـه رند است نگـاه دارنـده ی قـوم [از دسـت دشمنان] است نیاکـان او هـمـه خــان و امـیـر بــوده انـد بـــی بـاک و دلـیــر و نـیـرمــنـد اســت اسب ها را بدون لگام سوار می شود و می تازاند.
بهــر حــال هیــچ حدســی در مــورد شــولان بــه طــور قطــع صحیــح نیســت و تنهــا مــدرک وجــود او همیــن منظومــه اســت و از تاریــخ تولــد و مــرگ او ســند دقیقــی در دســت نیســت.
همچنیــن نمــی تــوان منظومــه دیگــری را بــه او نســبت داد امــا بــا توجــه بــه قدمــت منظومــه و اینکــه سراینــدگان اشــعار هــم عهــد یــا قدیمــی تــر از آن همگــی گنــگ و ناشــناخته هســتند مــی تــوان شــولان را بــه عنــوان یکــی از اولیــن شــعرای بلوچــی گــوی شــناخته شــده پذیرفــت.
ولــی بایــد گفــت کــه شــعر و ادبیــات بلوچــی هنــوز جــای تحقیــق و پژوهــش بســیار دارد و هســتند ســینه هایــی کــه پــر از ســخنان ناگفتــه هســتند و نیــاز بــه کشــف دارنــد.
/عبدالماجد سپاهیان