یکی از مهمترین مشکلات در حوزه منابع طبیعی شهرستان‌های حوزه سواحل مکران در جنوب سیستان و بلوچستان بویژه چابهار، دشتیاری و بخش تلنگ قصرقند که باعث هدر رفت حجم بسیار زیادی از خاک‌های حاصلخیز منطقه شده پدیده خطرناک گرگروک یا فرسایش خندقی است که این پدیده مخرب به گونه‌ای در منطقه تاثیر گذاشته که می‌توان گفت خاک این منطقه سرطانی گشته و برای درمان آن نیاز به یک جراحی بزرگ دارد. محدوده تحت تاثیر فرسایش خندقی یا گرگروک براساس آمارهای اداره منابع طبیعی و آبخیزداری مساحتی معادل ۸۰۰ هزار هکتار بوده که در ۷۰ کیلومتری شمال شرق شهر چابهار واقع شده است.
مناطق مسکونی محدوده در محاصره گرگروها شامل ۲۵۸ روستای دارای سکنه است که در پنج دهستان یادشده پراکنده هستند بطوریکه در بخش پیرسهراب ۱۱۱ روستا، بخش پلان ۸۲ روستا، بخش تلنگ ۵۷ روستا، بخش ساربوک هفت روستا و در بخش باهوکلات نیز یک روستا واقع شده است. این دشت، منطقه وسیعی از اراضی مسطح مارنی با خاکی بسیار حاصل خیز و حساس به فرسایش است و در آن اراضی وسیع زراعت سیلابی در محل خروجی حوزه‌های آبریز کوهستان به دشت به صورت سنتی با نام دگار (Dagar ) دیده می‌شود که از ویژگی‌های منحصر به فرد این منطقه بوده و به منظور استفاده از سیلاب و رسوبات حاصلخیز آن ایجاد شده و نیز بصورت سنتی نقش کنترل سیلاب‌های ایجاد شده را ایفا می‌کند.
سطح فوق بحرانی دارای گالی‌هایی در سطح گسترده بوده و بررسی‌های انجام شده بر روی گالی‌ها یا گرگروها نشان می‌دهد که حساس‌ترین ناحیه، سرشاخه‌های پنجه‌ای گالی‌ها هستند که از جهت شرقی به سمت رودخانه کاجو در حال پیشروی است، بدین ترتیب به منظور مهار این گالی‌ها و جلوگیری از پیشروی آنها مطالعات تفضیلی و اجرایی کنترل گالی‌های منطقه چابهار تهیه شده است.
تخریب اراضی کشاورزی در اثر پیشروی گالی‌ها
مشکلات ناشی از توسعه گالی یا گرگروک در منطقه چابهار از بین رفتن کشاورزی سیلابی در اثر حذف هیدرولوژیکی رودخانه کاجو است.
نقشه آبکندهای دشتیاری و چابهار در دوره‌های زمانی ۱۳۳۶، ۱۳۴۷، ۱۳۷۲، ۱۳۸۸ و۱۳۹۷ نشان می‌دهد که آبکندها بعد از سال ۱۳۷۶ سرعت پیشروی بیشتری( ۲برابر) نسبت به چهار دهه قبل خود داشته‌اند. همین سرعت بالای پیشروی آبکندها سبب شده که آبکندها در فاصله کمتر از ۲ کیلومتری رودخانه کاجو در اطراف روستاه‌های چنگارک و عرب‌زهی قرار گیرند.
آبکندهای این منطقه سالانه بین ۱۰ تا ۶۷۰ متر پیشروی طولی دارند. پیشروی آبکندهای چنگارک در حد ۲۰۰ تا ۵۰۰ متر در سال بوده، یعنی در سال‌های آینده احتمال رسیدن آبکندها به رودخانه کاجو در صورت وجود ترسالی بسیار محتمل است که این مهم یعنی حذف سیلاب از بالا دست منطقه موجب بی بهره ماندن بسیاری از روستاهای پائین دست(حدود ۱۲۰ روستا) از سیلاب و تخلیه آنها خواهد شد(از جمله تاثیرات این آبکندها تخلیه روستای سنده و مهاجرت سکنه است).
با فرض قیمت هر هکتار زمین زراعی حدود یک میلیون تومان در منطقه دشتیاری، سالانه در یک روستا مانند بل‌شمل حدود ۸۵۰ میلیون تومان ضرر در اثر پیشروی آبکندها خواهد بود. اگر مقدار زمین تخریبی برای هر روستا معادل ۲۰ هکتار باشد میزان تلفات برای منطقه بیش‌از چندین میلیارد تومان خواهد بود. و در سیلاب دیماه ۱۳۹۸ بخش زیادی از اراضی کشاورزی منطقه عورکی بزرگ تخریب و خسارات جبران ناپذیری را به عرصه‌های طبیعی و کشاورزی وارد کرد. بررسی‌های انجام شده در این منطقه نشان می‌دهد که حدود پنج هزار و ۲۰۰ هکتار زمین زراعی و مرتعی در فاصله سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۸ براثر فرسایش آبکندی تخریب و از دسترس خارج شده است. اگر عمق سه متر را برای متوسط عمق آبکندها در نظر گیریم رسوبی معادل ۱۵۶ میلیون مترمکعب از منطقه خارج شده است که هزینه‌های بسیار زیادی برای لایروبی بندر و خسارات وارده به صنعت پرورش میگو وارد کرده است. این درحالیست که برای لایروبی چند میلیون مترمکعب رسوب هزینه چند میلیاردی لازم است.
خاک سازی در شرایط خوب دنیا سالانه یک تن در هکتار است حد مجاز فرسایش خاک در کشورهای پیشرفته حدود پنج تا ۱۰ تن در هکتار است هرچند که بایستی در حد میزان خاک سازی باشد.
فرسایش خاک در چابهار و دشتیاری بالاتر از متوسط جهانی
در منطقه چابهار و دشتیاری میزان فرسایش خاک از متوسط جهانی بسیار بیشتر است. فرسایش بالا نشانه‌ای از سیر قهقرائی اکوسیستم دشتیاری است و با این وضعیت نمی‌توان به کشاورزی پایدار امید داشت.
بررسی میدانی در دشتیاری نشان داده که حدود ۲۰ سانتی متر از خاک سطحی منطقه براثر فرسایش خاک سطحی و شیاری برداشته شده است که این امر بستر تولید را در سطح سه هزار و۸۰۰ هکتار از اراضی خسارت دیده غیرممکن می‌کند.
فرسایش خاک در عرصه دشتیاری سبب شده که ۹۰ درصد باران در زمین نفوذ نکند و به صورت رواناب و سیلاب بر سطح زمین جاری شود.
یک تن خاک دارای یک تا ۶ کیلوگرم ازت، یک تا سه کیلوگرم فسفر و ۳۰ کیلوگرم پتاس است. در حالیکه با ایجاد فرسایش خاک شدید میزان ازت به حد ۰.۵ تا ۰.۱ کیلوگرم می رسد.
فرسایش خاک در عرصه دشتیاری سبب شده که ۹۰ درصد باران در زمین نفوذ نکند و به صورت رواناب و سیلاب بر سطح زمین جاری شوداگر برآورد ۱۰۰ تن در هکتار فرسایش آبکندی در دشتیاری را بپذیریم یعنی حداقل ۲۵ تن آن مربوط به سطح زمین بوده لذا در هر هکتار میزان ۲۵ کیلوگرم ازت تلف می‌شود که کشاورزان بایستی برای تامین ازت تلف شده حداقل ۱۰ هزار تومان در هکتار و در عرصه سه هزار و ۸۰۰ هکتاری معادل ۳۸ میلیون تومان در سال هزینه عدم وجود مدیریت مناسب فرسایش را بپردازند که بر قیمت تولید محصول افزوده و یا از درآمد کشاورزان کاسته می‌شود و شرایط را برای کشاورزی منطقه سخت‌تر می‌کند. یک هکتار خاک سطحی زراعی دارای ۱۰۰ تن ماده آلی است ولی در خاک‌های منطقه دشتیاری این میزان ۲۵ تن در هکتار است که ۹۵ درصد ازت و ۵۰ درصد فسفر در این ماده آلی نهفته است. برای مدیریت این تلفات نیز بایستی فکری کرد تا از میزان مشکلات منطقه کاسته شود.
میزان فرسایش خاک در قاره آسیا به طور متوسط سالانه بین ۳۰ تا ۴۰ تن در هکتار است که سه تا چهار برابر کشورهای غربی است. در منطقه دشتیاری میزان فرسایش آبکندی سالانه معادل ۱۰۰ تن در هکتار است که از متوسط آسیا بسیار بیشتر است.
فرسایش آبکندی بدلیل ایجاد کانال‌های عمیق به عمق متوسط سه متر و عرض ۲۰ تا ۵۰ متر امکان تردد وسایط نقلیه را کاهش می‌دهد و بسیاری از روستائیان قادر به رساندن به موقع محصولات خود به بازار های هدف نخواهند بود و ضایعاتی در حد۲۰ درصد را بدنبال خواهدداشت که رقم قابل توجهی خواهد شد.
فرسایش خندقی خاک تهدیدی برای چابهار
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری چابهار گفت: اگر اثرات دیگر آبکند نظیر تشدید تخلیه آب زیرزمینی در اطراف آبکندها، تخریب راه‌ها و منازل روستایی، مهاجرت اجباری، کاهش ۲۵ درصدی تولید محصولات زراعی بدلیل کاهش رطوبت خاک اراضی واقع در اطراف آبکندها و رسوب گذاری در بندر چابهار را منظور کنیم زیان فرسایش آبکندی سالانه بیش‌از چند صد میلیارد تومان خواهد بود که دولت قادر به تامین آن نخواهد بود و آبادی و آبادانی نیز از این منطقه رخت بر می‌بندد.
غلامرضا راهداری گفت: اقدامات متعددی برای کنترل آبکندها انجام شده که با توجه به ابعاد آبکندها و علل ایجاد و گسترش آنها، استفاده از سرریزهای سنگ و سیمانی در تلفیق با خاکریزهای احداثی همراه با مدیریت پوشش گیاهی و مرتعی در اطراف آبکندها موفق عمل کرده است.
وی ادامه داد: در برخی از نقاط از دایک‌های خاکی برای کنترل سیلاب استفاده شده و در مجموع این اقدامات تا حدودی سرعت گسترش گالی‌ها را کاهش داده، از مهمترین کارهای سازه‌ای می‌توان دایک حفاظتی اورکی به طول ۱۰ یلومتر، بند خاکی کالدان و بند خاکی سیدبار را نام برد.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری چابهار گفت: فرسایش خندقی یکی از مهمترین چالش‌های طبیعی در شهرستان‌های چابهار و دشتیاری است که سالانه میلون‌ها تن خاک بر اثر این پدیده مخرب دچار فرسایش می‌شوند.
وی افزود: زمان آغاز این تیپ فرسایش خاک در منطقه نامشخص و بخشی از فرآیندهای طبیعی زمین هست، در دهه‌های اخیر به علت دخالت در طبیعیت و عدم مدیریت آب و خاک بر شدت و سرعت آن افزوده شده است.
تغییر رژیم بارش و وقوع باران‌های با زمان کم و شدت و حجم بیشتر و تخریب‌های گسترده در طبیعیت باعث توسعه خندق ها(گرگروک) در منطقه شده است
راهداری با اشاره به تخریب گسترده اراضی کشاورزی، تاسیسات زیربنایی، خطوط انتقال برق و مناطق مسکونی در اثر این پدیده مخرب، عملیات آبخیزداری و حفظ و توسعه پوشش گیاهی را در کنترل توسعه گالی‌ها در منطقه موثر دانست.
وی تصریح کرد: این نوع از فرسایش قابلیت‌های اقتصادی خاک را از بین برده و حاصلخیزی آن را نابود می‌کند و در نهایت به بروز آسیب‌های اجتماعی مانند مهاجرت‌های گسترده می‌انجامد.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری چابهار با بیان اینکه تغییر رژیم بارش و وقوع باران‌های با زمان کم و شدت و حجم بیشتر و تخریب‌های گسترده در طبیعیت باعث توسعه خندق ها(گرگروک) در منطقه شده است، گفت: تمرکز توسعه گالی‌های در بخش‌های پیرسهراب و پلان که از قطب‌های کشاورزی شهرستان است تبعات اجتماعی ناشی از هدر رفتن زمین‌های حاصلخیز کشاورزی مناطق دیگر را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
راهداری افزود: اداره منابع طبیعی و آبخیزداری چابهار از سال‌های گذشته و با هدف کاهش این خسارت‌ها اقدام به ایجاد بندهای خاکی به عنوان موثرترین عامل جلوگیری از حرکت و رشد گرگروک ها در مناطق متاثر از این عارضه طبیعی کرد که نتایج مثبت حاصل از آن به افزایش بازدهی زمین‌ها و اراضی کشاورزی منجر شد.
اقدام به موقع برای تثبیت گالی‌ها با احداث سازه‌ها و یا بندهای خاکی و سنگ و ملاتی امکان بازگشت خاک و بهره‌برداری دوباره از آن را امکانپذیر خواهد کرد
این مقام مسئول اجرای پروژه سیل بند عورکی در منطقه پیرسهراب به طول بیش‌از ۹ هزار و ۶۰۰ متر را یکی از بزرگترین پروژه‌های سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور بر شمرد و گفت: تکمیل و بهره‌برداری از آن نقش مهمی در کاهش تخریب اراضی و جلوگیری از توسعه گالی‌های منطقه دارد.
وی محدودیت‌های اعتباری را مهمترین عامل در عدم بهره‌برداری به موقع از این سازه برشمرد و عنوان کرد: در شرایط فعلی سرعت پیشروی گالی‌های منطقه از فعالیت‌های اجرایی و اصلاحی در منطقه پیشی گرفته و با توجه به سرعت توسعه گالی‌های منطقه خواستار تخصیص هر چه بیشتر اعتبار برای مقابله با این پدیده خطرناک شد.
راهداری اظهارداشت: محدوده گرگروها در سه سطح حوزه حاشیه رودخانه کاجو، گرگرو به مساحت ۸۰۰ هزار هکتار، سطح بحرانی به مساحت ۱۳۰ هزار هکتار و سطح فوق‌بحرانی در سطح ۲۰ هزار هکتار تقسیم بندی شده است که در مرحله نخست تهیه مطالعات و عملیات اجرایی در سطح فوق‌بحرانی اجرایی می‌شود.
وی افزود: در صورتیکه از پیشروی گرگروها جلوگیری نشود شاهد از بین رفتن اراضی کشاورزی در اثر حذف هیدرولوژیکی رودخانه کاجو خواهیم بود و در واقع تخریب راه‌ها، خطوط انتقال برق، اراضی کشاورزی و منازل مسکونی همه این زیرساخت مورد تاخت و تاز گرگروها قرار می‌گیرد.
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان چابهار گفت: تنها راه مقابله با گرگروها اختصاص ردیف اعتباری ویژه و تخصیص به موقع اعتبارات است.
اعتبار برای مهار گرگرو هم‌اینک بر اساس طرح تهیه شده اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان وبلوچستان بیش از یک‌هزار میلیارد تومان است که نیاز به اختصاص فوری دارد
راهداری گفت: پس از سالها پیگیری اعتبار تخصیص داده شده برای سیل بند عورکی چابهار تاکنون ۷۲ میلیارد تومان است و برای مجموع پروژه کنترل فرسایش خندقی یا گرگروها ۱۸۰ میلیارد تومان تخصیص داده شده که شامل پروژه کالدان، نلینت و سیل بند عورکی و تکمیل مطالعات است.
روستای لانیاری در خطر گرگروک‌ها
دهیار روستای لانیاری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: روستای لانیاری از سه طرف در محاصره گرگروها قرار گرفته و کمتر از ۵۰ متر به تخریب مانده تا روستا را تخلیه کنیم.
کریم بخش جدگال افزود: با پیشروی گرگروها یک قسمت از این روستا کاملا تخریب شده و اهالی آن قسمت از روستای لانیاری مجبور به کوچ اجباری شدند.
وی بیان کرد: هم‌اینک با کمترین بارندگی گرگرو داخل روستا خواهد آمد لذا مسولان باید فکراساسی برای گرگروهای روستای لانیاری کنند.
دهیار روستای لانیاری با اشاره به اینکه این گرگروک‌ها تر و خشک نمی‌شناسند مسلما هر چه روستا همجوار لانیاری هست از جمله اچوبازار، بلینگی و کورکچ همه را تخریب و گرگروک ها به رودخانه اصلی می رسند و پایین دست را تخریب و ویران می کنند.
گرگروک و نابودی ۱۸۰ هکتار اراضی کشاورزی روستای غلام محمدبازار عورکی
دهیار روستای غلام محمد بازار عورکی از توابع چابهار نیز به خبرنگار ایرنا گفت: ۶۳ خانوار با ۲۹۸ نفر جمعیت در این روستا سکونت دارند و درآمد اکثر خانواده‌ها با کارهای کشاورزی از قبیل صیفی‌جات مثل بادمجان، گوجه و یونجه تامین می‌شده که در ماه‌های اخیر نزدیک به ۱۸۰ هکتار از باغات و مزارع کشاورزی را گرگروک از بین برده است.
سمیه میهن‌خواه افزود: گرگروک‌ها تا یک متری خانه‌های مردم بل‌شمل عورکی، جنگارک نوحانی‌بازار و روستای حسین‌زهی رسیده و در روستای غلام‌محمدبازار عورکی نزدیک به ۵۰ هکتار از زمین‌های حاصلخیز و کشاورزی مردم را شسته و نابود کرده است. وی ادامه داد: مردم روستاها نگران این هستند که اگر دوباره سیلاب جاری شود که حتما هم جاری می‌شود خانه و زندگی‌شان که با سختی درست کرده‌اند تخریب و تمام داروندارشان از دست می‌رود.
تخصیص اعتبار برای مهار گرگروها ضروری است
نماینده مردم شهرستان‌های چابهار، نیکشهر، کنارک، قصرقند، دشتیاری و زرآباد در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: تخصیص اعتبار برای برای مدیریت کامل فرسایش خندقی(گرگروک‌ها) یعنی تکمیل سیل بند عورکی و مهار کامل گرگروها در حوزه روستاهای چابهار، قصرقند و دشتیاری ضروری است و این اقدامات بعد از سالها می‌تواند به توسعه کشاورزی و عدم مهاجرت روستاییان کمک کند.
معین الدین سعیدی افزود: تخصیص بخشی از اعتبار برای آغاز پروژه‌های آبخیزداری در عورکی و نلینت دشتیاری مردم منطقه سواحل مکران را امیدوار کرده برای همین منظور جا دارد از تلاش و پیگیری مردم و مسوولان محلی، استانی و کشوری تقدیر کنم چون این برگ زرین دیگری از خدمات نظام جمهوری اسلامی بویژه دولت سیزدهم در این منطقه محروم و کمتر توسعه یافته است.
وی گفت: از تمامی مسوولان و تلاشگران این عرصه و از همه مهمتر مطالبه گری صحیح، اصولی و کارشناسی مردم تقدیر می کنم.
عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی ادامه داد: یکی از آرزوهای دیرینه مردم با آغاز بکار سیل بند عورکی محقق شده و تکمیل طرح‌های آبخیزداری در پایین دست سدهای پیشین و زیردان شاهد آبادانی و عمران مناطق چابهار و دشتیاری و توسعه کشاورزی و دامداری خواهیم بود.
وی اظهارداشت: سالانه ۱۰۰ تن در هکتار خاک حاصلخیز چابهار و دشتیاری و تلنگ از طریق فرسایش خندقی و آبکندی گرگروها از بین می‌رود و میزان پیشروی طولی آنها در منطقه سالانه بین ۱۰ تا ۶۷۰ متر است که با این پیشروی احتمال رسیدن آبکندها به رودخانه کاجو در صورت وجود ترسالی بسیار محتمل است.
سعیدی افزود: میزان فرسایش آبکندی در منطقه دشتیاری معادل سالانه ۱۰۰ تن در هکتار که از متوسط قاره آسیا بسیار بیشتر است.