به گزارش هاتف سیستان و بلوچستان، در روزگاران دور که بشر تازه یک جانشین شده بود، شهری در سیستان پدید آمد که به گفته باستانشناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامهریزی شهری و… اولین شهر جهان بود. شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از پنجهزار سال قدمت، بهعنوان بزرگترین استقرار شهرنشینی در نیمه شرقی فلات ایران، نمونهای منحصر به فرد و حکایتگر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشتههای دور این مرز و بوم میباشد.
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل-زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایهگذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سالهای ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشتهاند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کردهاند، بنا شده است.
سند یا کتیبهای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلاد، «شهر سوخته» نامیده می شود.
کلنل بیت یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتشسوزی را دیده است.
پس از او «سر اورل اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستانشناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده و از بُعد سازماندهی اجتماعی نیز جزء شهرهای پیشرفته زمان خود بوده است. وجود نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیهی فاضلاب، دانش پزشکی پیشرفته و صدها عامل دیگر بر اهمیت این منطقه افزوده است.
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهدهدار امور مالی خانوادهشان بودهاند. بر مبنای یافتههای باستانشناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخشهای مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپههای متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیتهای صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونههای جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاریهای فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاههای صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده میکردهاند.
در شهر سوخته انواع سفالینهها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچهبافی در آنجاست. تا کنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چندرنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاقهای اطراف هامون سبد و حصیر میبافتند و از این نیها برای درست کردن سقف هم استفاده میکردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بدون شک جزء شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.
اینک به برخی از پیشرفتهای شگفتانگیز آن اشاره میکنیم:
نخستین چشم مصنوعی جهان
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده که در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیک به ۴۵۰۰ سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است. جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز به طور کامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگهای داخل چشم توسط مفتولهای طلایی به قطر کمتر از نیم میلیمتری طراحی شدهاند.
جراحی مغز
یکی شگفتانگیزترین یافتههای این شهر، پیدایش نشانههای کهنترین جراحی مغز در شهر سوخته است. جمجمهای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در ۴۸۰۰ سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی(جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند که مدتها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسکلت کامل پیدا شده از یک دختر ۱۴ ساله که مورد جراحی مغز قرار گرقته است…چهره این دختر توسط اندام شناسان باستان شناس باز سازی شده است.
خط کش ۵ هزار ساله
در طی کاوشهای انجام گرفته در شهر سوخته یک خط کش ساخته شده از چوب آبنوس کشف شد. این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری و از جنس چوب آبنوس است.
نخستین انیمیشن جهان
باستانشناسان هنگام کاوش در گوری پنج هزار ساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده میشود. آنها پس از بررسی این شی دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطههای تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد. به گونهای که حرکت بز به سوی درخت را نشان میدهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بُزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه میکند.
در این تصاویر نه تنها بز به سمت درخت حرکت میکند، بلکه جهش وی و پریدن بز روی برگ درختان کاملا دیده میشود. این نقش، قدیمیترین ایده مردمان باستان برای ارایه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، میتوان از سفال با امضای سفالگر بر روی آن، چکش، سوزن، شهرکهای مسکونی و ساختمانهای همهگانی همچون آپارتمان، بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کورههای سفالگری، کورههای ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قابهای چوبی، کفش، کمربند و … نام برد.